Thai SynBio Forum | วงในชีววิทยาเหนือธรรมชาติ 
EP.02: Bioenergy and Circular Economy

หลายท่านอาจจะเคยได้ยินคำว่า SynBio, Synthetic Biology, หรือ ชีววิทยาสังเคราะห์มาบ้าง โดยเฉพาะถ้ากดเข้ามาอ่านบทความนี้ได้ แต่สิ่งที่เราได้เห็นได้อ่านได้ฟังเกี่ยวกับ SynBio นั้นส่วนมากจะเป็นการตีความให้เข้าใจง่ายขึ้น เพื่อให้คนที่ไม่ได้อยู่ในวงการเข้าใจได้ในจากการอ่าน หรือฟังสั้นๆ แต่จะเป็นไปได้ไหมที่เราหยิบเอาบทสนทนาของคนในวงการมาเล่าในบริบทที่ไม่ทางการหรือวิชาการจนเกินไป ให้เหมือนกับการนั่งคุยกันบนโต๊ะอาหารในร้านเจ้าประจำหลังเลิกงานวันศุกร์ นี่เองที่อดีตทีมงาน “รวยด้วย SynBio” จากเพจ “Biology Beyond Nature: ชีววิทยาเหนือธรรมชาติ” ที่เคยจัดรายการ Podcast ไว้ในช่วงปี 2021 – 2022 กว่า 26 episodes จึงอยากจะหยิบเอาหัวข้อบทสทนาที่เคยได้คุยกันมาปัดฝุ่นเล่าให้อีกครั้งในชื่อรายการ SynBio Forum | วงในชีววิทยาเหนือธรรมชาติ ซึ่งได้รับการสนับสนุนจากหลายหน่วยงานในภาครัฐ นำโดยภาคีเครือข่ายชีววิทยาสังเคราะห์แห่งประเทศไทย หรือ Thailand SynBio Consortium สภาอุตสาหกรรมแห่งประเทศไทย (The Federation of Thai Industries – FTI) สำนักงานสภานโยบายการอุดมศึกษา วิทยาศาสตร์ วิจัยและนวัตกรรมแห่งชาติ (สอวช.) และ หน่วยบริหารและจัดการทุนด้านการเพิ่มความสามารถในการแข่งขันของประเทศ (บพข.) เพื่อที่จะชวนนักวิจัย นักพัฒนาในด้าน SynBio มาแลกเปลี่ยนประสบการณ์และแนวคิดในประเด็นต่างๆ ให้กับผู้ฟังที่อาจจะไม่ได้ติดตามวงการอย่างใกล้ชิด

ชีววิทยาสังเคราะห์ในเศรษฐกิจแบบวน loop

ในตอนที่ 2 นี้ เราจะมาพูดคุยกันในหัวข้อ Bioenergy and Circular Economy หรือ พลังงานชีวภาพและเศรษฐกิจหมุนเวียน ซึ่งสืบเนื่องมาจากที่เทคโนโลยีด้าน Synthetic Biology เน้นสร้างนวัตกรรมต่างๆ จากการวิศวกรรมสิ่งมีชีวิตและกระบวนการทางชีววิทยา หนึ่งในแรงบันดาลใจสำคัญของการใช้เทคโนโลยีชีวภาพเข้ามาแก้ไขปัญหาต่างๆ คือการสร้างเศรษฐกิจและสังคมที่ยั่งยืน งานวิจัยและเทคโนโลยีทางด้านพลังงานชีวภาพ (Bioenergy) และเศรษฐกิจหมุนเวียน (Circular Economy) จึงเป็นหนึ่งในหมุดหมายสำคัญในสร้างเทคนิคใหม่ๆ เพื่อนำมาปรับใช้ในระดับอุตสาหกรรมไปจนถึงชีวิตประจำวัน การพูดคุยในครั้งนี้จึงมุ่งเน้นไปที่เทคโนโลยีและงานวิจัยในหัวข้อดังกล่าว โดยมีผู้ร่วมสนทนาเป็นนักวิจัยที่มีความเชี่ยวชาญ มีผลงานวิจัยทั้งในด้านงานพื้นฐานและงานประยุกต์ที่นำไปใช้งานจริงในประเทศไทย โดยมี อ. ติ๊ดตี่ ธัญญพร วงศ์เนตร จากสถาบันวิทยสิริเมธี หรือ VISTEC ที่ทำงานวิจัยด้านเอนไซม์และการสร้างแก๊สชีวภาพ ทั้งในห้องทดลองและนำไปใช้จริงในชุมชน และ อ. เต๋า ชยสิทธิ์ อุตมาภินันท์ จาก VISTEC เช่นกัน ที่มีความเชี่ยวชาญด้านเทคโนโลยีวิศวกรรมชีวการแพทย์ ไปจนถึงการย่อยพลาสติกด้วยกระบวนการทางชีวภาพ และดำเนินรายการโดย ไอซ์ ชลพิสิฐ เกียรติเสวี นักวิจัยหลังปริญญาเอกด้านชีววิทยาสังเคราะห์จาก MIT 

เปลี่ยนขยะให้เป็นพลังงาน

ในด้านของพลังงานชีวภาพนั้น เราได้ อ. ติ๊ดตี่ ที่เป็นผู้เชี่ยวชาญในประเทศไทยเข้ามาแลกเปลี่ยนประสบการณ์กับภาคของเรา อ. ติ๊ดตี่มีความสนใจในวิจัยทางด้านชีวเคมีเกี่ยวกับการค้นหาเอนไซม์ที่ผลิตมีเทน การเปลี่ยนน้ำตาลไปเป็นน้ำตาลมูลค่าสูง และได้เห็นปัญหาเรื่องขยะเมื่อกลับมาทำงานที่ประเทศไทย (ราว 7 ปีก่อน) จึงหันมาทำเรื่องการจัดการขยะโดยเฉพาะการเปลี่ยนขยะอาหาร (Food Waste) ไปเป็นผลิตภัณฑ์ที่มีมูลค่าสูงขึ้น โดยเน้นการผลิต Biochemicals และ Bioenergy ในปัจจุบันกลุ่มวิจัยของ อ.ติ๊ดตี่ เน้นประยุกต์งานวิจัยเข้ากับการกำจัดขยะทางการเกษตรและขยะอินทรีย์ด้วย โดยใช้แพลตฟอร์มเทคโนโลยีชีวภาพทั้ง Enzyme, Native Cells และ Cocktail Cells (เอาจุลินทรีย์หลายๆ ชนิดมาผสมกัน) ซึ่งทั้งหมดนี้ใช้เทคโนโลยีทางชีววิทยาสังเคราะห์ (Synthetic Biology) มาประยุกต์ใช้ทั้งสิ้น

งานวิจัยในชุมชน

นอกจากจะสร้างระบบการผลิตพลังงานชีวภาพในห้องทำลองแล้วว อ.ติ๊ดตี่ได้นำเทคโนโลยีเข้าไปประยุกต์ใช้ในชุมชนด้วยเช่นกัน โดยใช้กลุ่มเชื้อ Supermicrobes ที่ทางกลุ่มวิจัยได้ศึกษาค้นคว้ามาเปลี่ยนขยะเศษอาหารเป็นก๊าซชีวภาพที่มีมีเทน (1) เกือบ 80% และผลิตปุ๋ยชีวภาพที่มีสารอาหารและฮอร์โมนพืชพร้อมสำหรับนำไปใช้ในการเกษตร โครงการนี้ได้ดำเนินการในกว่า 50 สถานีใน 17 จังหวัดทั่วประเทศไทย เริ่มตั้งแต่ปี 2019 โดย อ.ติ๊ดตี่พบว่าการออกแบบสิ่งประดิษฐ์เพื่อประต้องคำนึงถึงการยอมรับของชุมชนเป็นอย่างมาก เช่น เมื่อทำถังเป็นสแตนเลสสตีล ชุมชนไม่กล้าใช้เพราะดูเหมือนถังผลิตสารเคมีที่ดูแล้วอาจจะอันตราย แต่เมื่อทำเป็นถังพลาสติกคล้ายถังเลี้ยงปลาที่ชุมชนคุ้นเคยกลับได้รับการตอบรับที่ดีกว่า นอกจากนี้ การสื่อสารก็ต้องปรับให้เข้าใจง่าย ไม่เน้นรายละเอียดทางเทคนิคมากเกินไป เพื่อให้ผู้ใช้สามารถเข้าใจกับระบบการทำงานทางชีวภาพนี้ได้ และสามารถทำงานร่วมกับทีมวิจัยได้อย่างมีประสิทธิภาพ

เข้าใจจริงหรือเข้าใจผิด

คำถามหนึ่งที่ถูกแทรกเข้าไประหว่างการเสวนาคือการให้อาจารย์ทั้งสองท่านได้ยกตัวอย่าง “ความเข้าใจผิด” (Misconceptions) เกี่ยวกับงานวิจัยในแวดวงนี้ อ. ติ๊ดตี่ ได้ยกตัวอย่างที่ชัดเจนมากๆ เกี่ยวกับการผลิด biochemicals และ bioenergy ที่คนมักเข้าใจผิดว่าจะไปแย่งเอาอาหารคนหรือสัตว์มาใช้ในการผลิตเหล่านี้ ทั้งที่จริงแล้วงานวิจัยนี้เน้นการเพิ่มมูลค่า (Value-added) หรือเปลี่ยนขยะให้เป็นสิ่งที่มีมูลค่า (Waste Valorization) ซึ่งส่งเสริมเศรษฐกิจหมุนเวียนอย่างเป็นรูปธรรม ในส่วน อ. เต๋าอธิบายถึงคำจำกัดความของ Bioplastic ว่ามันมีอยู่หลายรูปแบบด้วยกัน คนทั่วไปอาจจะเข้าใจว่า Bioplastic ต้องเป็นมิตรกับสิ่งแวดล้อมเสมอมากกว่า Plastic ทั่วไปเสมอ แต่ความจริงแล้ว คำจำกัดความของ Bioplastic นั้นอยู่ที่วัตถุดิบที่นำมาใช้อย่าง Biologically-derived Materials หรือวัสดุจากธรรมชาติ ซึ่งในบางกรณีแม้วัตถุดิบหรือสารตั้งต้นจะมาจากธรรมชาติ แต่ทว่าองค์ประกอบทางเคมีก็เหมือนกับของพลาสติกที่มาจากกระบวนการปิโตรเคมี (Petrochemicals) ในแง่การย่อยสลายหรือความเป็นพิษต่อสิ่งแวดล้อมอาจไม่ต่างกันมากนัก แม้แต่พลาสติกที่ย่อยสลายได้ทางชีวภาพ (Biodegradable Plastic) บางเกรดก็ไม่สามารถย่อยในธรรมชาติได้จริง ต้องใช้จุลินทรีย์ที่ผ่านกระบวนวิศวกรรม หรือเพิ่มขั้นตอนในการย่อยสลายอื่นๆ เข้าไปด้วย ดังนั้นการย่อยต้องทำในสภาพแวดล้อมที่ควบคุม ไม่สามารถทิ้งให้ย่อยสลายตามธรรมชาติได้ ซึ่งเป็นอีกหนึ่งความเข้าใจผิดเกี่ยวกับ Biodegradable Plastic นี้เอง

ย่อยสลายพลาสติกด้วยเอนไซม์

ในส่วนของเศรษฐกิจหมุนเวียน (Circular Economy) เราได้ อ.เต๋า ที่มีความเชี่ยวชาญทางด้านการดัดแปลงเอนไซม์เพื่อย่อยพลาสติกแล้วนำกลับมาใช้ใหม่ โดยดั้งเดิมแล้ว อ.เต๋า ทำวิจัยในด้าน Chemical Biology และ Synthetic Biology มาก่อน โดยเน้นทำ Enzyme Engineering มาก่อน แต่เน้นไปที่ Constructive Enzyme ใช้สร้างพันธะเชื่อมโมเลกุลต่างๆ เข้ากับโปรตีนที่สนใจ พอขยับเข้าไปทำงานระดับ Post-doc ก็ได้ทำงานเกี่ยวกับการปรับปรุงไรโบโซมที่ใช้สังเคราะห์โปรตีนให้สามารถสังเคราะห์พอลิเมอร์แบบอื่นที่ไม่ใช่โปรตีนได้ด้วยด้วย เมื่อกลับมาประเทศไทยจึงเริ่มสนใจเอนไซม์ที่ใช้ย่อยพอลิเมอร์แทนการผลิตของมัน โดยในช่วง 5 ปีที่ผ่านมาได้มุ่งเป้าไปที่การค้นหาเอนไซม์ใหม่ๆ ที่ใช้ย่อย PET (Polyethylene Terephthalate) พลาสติกที่ใช้การผลิตวัสดุมากมาย ยกตัวอย่างที่ใกล้ชีวิตประจำวันที่สุดก็คงเป็นขวดน้ำพลาสติกที่เราใช้กัน รวมไปถึงการดัดแปลงเพื่อเพิ่มประสิทธิภาพการย่อยของเอนไซม์เหล่านี้ หลังจากการย่อยพลาสติกเหล่านี้เราจะได้สารเคมีที่เหมือนกับสารตั้งต้นที่ใช้ผลิตพลาสติกออกมาที่เรียกว่าโมโนเมอร์ (Monomer) โดยสารจำพวกโมโนเมอร์นี้สามารถนำเอาไปใช้สร้างพลาสติกระรอกใหม่หรือนำไปใช้ในกระบวนอื่นๆ ได้ จัดกว่าเป็นการนำเอาทรัพยากรหมุนเวียนเข้าไปในระบบด้วยกระบวนการทางชีวภาพนี่เอง

Microbial-based PET degradation and upcycling workflow

(ภาพจาก Enzymes, auxiliaries, and cells for the recycling and upcycling of polyethylene terephthalate – ScienceDirect)

งานวิจัยบูรณาการในโรงงานขยะ

หากพูดถึงการบูรณาการพลังงานชีวภาพและการรีไซเคิลด้วยกระบวนการทางชีวภาพในเศรษฐกิจหมุนเวียนเข้าด้วยกัน อ. เต๋าอธิบายว่าปัจจุบันมีวิธีการจัดการขยะพลาสติกอยู่ 2 วิธีหลักคือการรีไซเคิลเชิงกล (Mechanical Recycling) และการรีไซเคิลเชิงเคมี (Chemical Recycling) โดย Mechanical Recycling เป็นการนำพลาสติกชนิดเดิมนั้นมาขึ้นรูปเป็นผลิตภัณฑ์ใหม่ ข้อดีของการไรไซเคิลแบบนี้คือใช้พลังงาน สารเคมี ไปจนถึงความดันและความร้อนไม่มาก แต่ทุกครั้งที่ทำการรีไซเคิลก็มักจะได้ผลิตภัณฑ์ที่ได้มีคุณภาพลดลง ในขณะที่ Chemical Recycling จะเป็นการเปลี่ยนพอลิเมอร์พลาสติกเหล่านั้นให้เป็นโมโนเมอร์ที่สามารถนำไปสร้างพลาสติกใหม่ได้ การบวนการนี้ใช้พลังงานมาก อาจมีการปล่อยก๊าซและสารพิษในกระบวนการ ในปัจจุบันประเทศไทยเน้น Mechanical Recycling เพราะ Chemical Recycling นั้นมีความซับซ้อน ต้องใช้โรงงานขนาดใหญ่จึงจะคุ้มทุน และอาจส่งผลกระทบต่อสิ่งแวดล้อมและชุมชนได้ ดังนั้น Biocatalytic Recycling ที่ใช้เอนไซม์ย่อยพลาสติกเป็นโมโนเมอร์จึงอาจเป็นทางเลือกที่ดี เพราะไม่ต้องใช้สารพิษหรืออุณหภูมิสูงเหมือน Chemical Recycling แบบดั้งเดิม และเป็นมิตรกับสิ่งแวดล้อมมากกว่า

หากเจาะลึกไปที่การย่อยพลาสติกทางชีวภาพ อ. เต๋าอธิบายว่าไม่ว่าชุมชนไหนก็ต้องเริ่มจากการแยกพลาสติกให้ถูกประเภทเสียก่อนก่อนจึงจะรีไซเคิลได้ดี ซึ่งพลาสติกเองก็มีอยู่หลายชนิดและบางชนิดก็แยกได้ง่ายกว่าชนิดและย่อยสลายทางชีวภาพได้ง่ายกว่าชนิดอื่นๆ เช่น ขวดน้ำ PET สามารถแยกออกจากขยะอื่นได้ค่อนข้างง่าย และหากใช้เอนไซม์ที่จำเพาะกับพลาสติกชนิดนี้ก็จะย่อยส่วนของพลาสติกได้ง่ายแม้ว่าจะมีสารปนเปื้อนมาบ้าง นอกจากนี้ พลาสติกแบบเดียวกันที่มีการขึ้นรูปต่างกันยังมีคุณสมบัติที่ต่างกันไปอีกด้วย ประเด็นที่มีการวิจัยอยู่มากคือเรื่องของเป็นผลึกของพลาสติกเหล่านี้ ซึ่งหากความเป็นผลึกค่อนข้างสูง จะต้องมีการทำให้ลดความเป็นผลึกเสียก่อนจึงจะย่อยได้ง่ายขึ้น (2)

การดำเนินโครงการ SUZDEE (Sustainable Zero Waste Digestant for well-being)

(ภาพจาก Technology Showcase: SUZDEE | VISTEC: Vidyasirimedhi Institute of Science and Technology)

การพัฒนาเทคโนโลยีต้องพึ่งพามากกว่านักวิจัย

บทสนทนาในช่วงสุดท้ายเรายกประเด็นที่ว่าหากประเทศไทยจะนำเอาหลักคิดแบบเศรษฐกิจหมุนเวียนมาใช้ในประเทศ จะต้องคำนึงถึงปัจจัยไหนบ้าง อ. ติ๊ดตี่มองว่าประเทศไทยมีแต้มต่อเพราะมีความหลากหลายทางชีวภาพสูง ทำให้มีโอกาสในการค้นหาจุลินทรีย์ใหม่ๆ เพื่อใช้ในชีววิทยาสังเคราะห์ที่สนับสนุนงานเศรษฐกิจหมุนเวียน อีกทั้งประเทศไทยมีเกษตรกรรมเป็นหลักและเป็นผู้นำในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ ทำให้มีเศษวัสดุเหลือทิ้งจำนวนมากที่ต้องจัดการ ทั้งรัฐบาลและหน่วยงานให้ทุนสนับสนุนงานด้าน Synbio, Circular Economy และ Carbon Neutrality ภาคเอกชนก็ให้การสนับสนุนเช่นกันเพราะเป็นอนาคตของทุกกลุ่มอุตสาหกรรม อย่างไรก็ตาม ทิศทางนโยบายของภาครัฐยังไม่ชัดเจนเท่าที่ควร

อ. เต๋าเสริมว่าแม้ทุกคนจะทราบว่าประเทศในเขตร้อนมีความหลากหลายทางชีวภาพและมีความเชี่ยวชาญในท้องถิ่น มีการระบบการเก็บรักษาเชื้อจุลินทรีย์ที่ค่อนข้างดีที่ หลายหน่วยงานไปจนถึงภาคอุตสาหกรรมก็ใช้จุลินทรีย์และเอนไซม์จากภูมิภาคเขตร้อนนี้ในการพัฒนาเทคโนโลยีชีวภาพใหม่ๆ แต่เป็นที่น่าเสียดายที่รัฐบาลไทยไม่ได้ผลักดันหน่วยวิจัยในประเทศให้พัฒนาต่อยอดเท่าที่ควร ซึ่งกรณีนี้เป็นการวางแผนนโยบายที่ควรมองในระยะยาวมากขึ้น

อาจารย์สองท่านทิ้งท้ายว่า งานชีววิทยาสังเคราะห์เป็นงานที่ใช้เงินลงทุนสูงและไม่ได้เห็นผลเร็ว ผลิตภัณฑ์อาจจะยังไม่เป็นไปได้ในวันนี้ แต่เป็นงานแห่งอนาคต วันหนึ่งน้ำมันดิบอาจหมดไป และเราไม่สามารถพึ่งพาวิธีการทางเคมีได้อย่างเดียว ในประเด็นนี้จึงอยากให้เปิดใจให้กับชีววิทยาสังเคราะห์ นอกจากนี้ การสร้างโครงสร้างพื้นฐานด้านชีววิทยาสังเคราะห์ที่นักวิจัยหลายกลุ่มสามารถใช้ร่วมกันได้จะเป็นประโยชน์กับอุตสาหกรรมหลายด้านในประเทศไทย หากได้รับการสนับสนุนจากรัฐบาลเท่าที่ควรก็จะเกิดผลตอบแทนในระยะยาวที่คุ้มค่าในกางลงทุนแน่นอน ทั้งนี้ ทางรัฐบาลไทยได้มีการจัดสรรนโยบายทางด้าน Bio-Circular-Green (BCG) Economy Model (3) ที่ได้รับการยอมรับจากภาคีระดับนานาชาติอย่าง APEC หากว่าอยากศึกษาเรื่องนโยบายระดับนานาชาติเพิ่มเติมสามารถเข้าไปฟังหรืออ่านสรุปบทความใน SynBio Forum EP.1 (อ่านได้ที่นี่)

Recap TL; DR

• งานวิจัยของอาจารย์ติ๊ดตี่ศึกษาการเปลี่ยนขยะอาหารเป็น Biochemicals และ Bioenergy ส่วนอาจารย์เต๋าทำงานด้าน Enzyme Engineering และการย่อยพลาสติกด้วยเอนไซม์

• อาจารย์ติ๊ดตี่ ใช้เทคโนโลยีชีวภาพ เช่น เอนไซม์และเซลล์ชีวภาพ เพื่อผลิตพลังงานชีวภาพ พัฒนาแพลตฟอร์มการจัดการขยะอินทรีย์และการเปลี่ยนขยะเกษตรเป็นผลิตภัณฑ์ที่มีมูลค่า

• อาจารย์เต๋า ค้นหาและพัฒนาเอนไซม์ย่อยพลาสติก PET เพื่อให้สามารถรีไซเคิลเป็นโมโนเมอร์ที่นำกลับมาใช้ใหม่ได้

• Biochemicals และ Bioenergy ไม่ได้แย่งทรัพยากรอาหาร แต่เป็นการนำขยะมาใช้ให้เกิดมูลค่า Bioplastic ไม่ได้เป็นมิตรกับสิ่งแวดล้อมเสมอไป เพราะองค์ประกอบเคมีคล้ายพลาสติกทั่วไป

• ใช้ Supermicrobes นำเทคโนโลยีสู่ชุมชน เปลี่ยนขยะอาหารเป็นก๊าซชีวภาพและปุ๋ยชีวภาพและปรับการออกแบบอุปกรณ์ให้เหมาะสมกับชุมชนเพื่อเพิ่มการยอมรับ

• วิธีการรีไซเคิลพลาสติก

  1. Mechanical recycling: ใช้พลังงานต่ำแต่คุณภาพพลาสติกลดลง

  2. Chemical recycling: ได้วัตถุดิบใหม่แต่ใช้พลังงานสูงและอาจก่อมลพิษ

  3. Biocatalytic recycling: ใช้เอนไซม์ช่วยย่อย ลดสารพิษและพลังงานที่ใช้

• พลาสติกบางชนิดรีไซเคิลง่าย เช่น PET ในการย่อยพลาสติกทางชีวภาพ พลาสติกมีโครงสร้างผลึกสูงต้องลดความเป็นผลึกก่อนเพื่อให้เอนไซม์ทำงานได้ดี

• ประเทศไทยมีโอกาสในเศรษฐกิจหมุนเวียน มีความหลากหลายทางชีวภาพที่ช่วยให้ค้นหาจุลินทรีย์ใหม่ ๆ ได้ ภาคเอกชนสนับสนุน แต่ภาครัฐยังมีนโยบายที่ไม่ชัดเจน

• ข้อจำกัดของการพัฒนาเทคโนโลยีในประเทศไทย

  1. ประเทศไทยมีศักยภาพด้านจุลินทรีย์และเอนไซม์ แต่ขาดการผลักดันจากภาครัฐ

  2. ควรมองนโยบายด้านเศรษฐกิจหมุนเวียนในระยะยาว

• ชีววิทยาสังเคราะห์เป็นเทคโนโลยีแห่งอนาคต ต้องใช้เงินลงทุนสูงและใช้เวลานานกว่าจะเห็นผลหากได้รับการสนับสนุน จะช่วยให้ประเทศไทยลดการพึ่งพาปิโตรเคมีและพัฒนาอุตสาหกรรมใหม่ ๆ

สามารถฟังเวอร์ชันเต็มแบบต้นฉบับได้ที่

ติดตาม podcast:

Facebook: https://www.facebook.com/ThaiSynbio/videos/1963066451165229 

YouTube: https://www.youtube.com/watch?v=44DBQQ3CwBE

References

(1) Tirapanampai, C.; Woraruthai, T.; Jiemanukunkij, T.; Chairob, T.; Thakhiew, P.; Sawatraksa, S.; Witdyawudthikul, P.; Rungjaroenchaiwat, S.; Supawatkon, C.; Senthong, P.; Wittayawuttikul, R.; Chaiyen, P.; Wongnate, T. Unlocking the Potential of Anaerobic Digestion for Tropical Communities: The SUZDEE System’s Approach to Biogas and Biofertilizer Production. Environ. Chall. 2025, 19, 101136. https://doi.org/10.1016/j.envc.2025.101136.

(2) Wongsatit, T.; Srimora, T.; Kiattisewee, C.; Uttamapinant, C. Enzymes, Auxiliaries, and Cells for the Recycling and Upcycling of Polyethylene Terephthalate. Curr. Opin. Syst. Biol. 2024, 38, 100515. https://doi.org/10.1016/j.coisb.2024.100515.

(3) APEC. Bangkok Goals on Bio-Circular-Green (BCG) Economy; 2022. https://bangkokgoals.apec.org/.